Юрий Семендер

Поэт хевти

Поэзи – чунăмри нектарам,
Умри вырса çапас гектарам,
Çамка çинчи шăрçа пек тарăм,
Алри çăкăрăмпа тăварăм,
Асран кайма пĕлми хĕрарăм,
Шуракăш евĕр Шупашкарăм,
Тĕнче çинчи сенкер кăшкарăм,
Виç вăхăтран шăраннă ярăм,
Çын умĕнчи вышкайсăр парăм,
Тата – çĕр çитмĕл çичĕ çаврăм...

Ку йĕркесем Чăваш халăх поэчĕн Юрий Сементерĕн "Хуркайăк çулĕ" кĕнекинчен. Унта халиччен пичетленмен сăвă-хайлав кун çути курнă. Вăл шутра "Шĕнкрен", "Пăяв калавĕ" балладăсем, "Вутчуль", "Хĕвелпи" легендăсем, "Хушка" халап пысăк вырăн йышăнаççĕ.

Поэзин сарлака та вăрăм каçалăкĕнче хĕрĕх çул çанă тавăрса ĕçлекен хресчен ывăлĕн "чунĕнчи нектаре" халăх шухăш-кăмăлĕпе, ĕмĕчĕсен туртăмĕпе таччăн çыхăннине палăртас килет. Самана варкăшне чун-чĕре хĕрÿлĕхĕпе туякан çыравçăн хайлавĕсенче тĕп вырăнта Тăван çĕршыв, чыспа тивĕç, туслăхпа юрату, тĕрĕслĕх. Халăхăмăра, чĕлхемĕре, чăвашлăха хисеплесе чи мала хунăранах пулĕ "Хуркайăк çулĕ" чи хаклă çынна халалланă "Анне" сăвăпа уçăлать. "Хĕвел чĕреллĕ", "пыл сăмахлă" Анне "килти çăка пек пуç тайса" ачисене пурнăç тăршшĕпех кĕтет. Канăçне çухатнăскер, ирĕн-каçăн кантăкран тинкерсе вăхăтсăр çĕре кĕнĕ мăшăрне аса илет, ывăлĕпе калаçса чунне уçать:

Ир ăсаннă аçу та кĕтет пулĕ, ывăлăм, –
Çăмăл мар-тăр ăна карчăккисĕр пĕччен...
Ват çын – пурнăç тыткăчи, çитĕнекен ăрушăн ырă тĕслĕх, ăш-пилпе çунатлантаракан.
Ах, мăнукăм, йĕкел пек чăвашăм-малашăм,
Юман евĕр ÿссе çăлтăр евĕр çиçсем.
Эп сана... кайăк хур хушшинчен...
ыр сунасшăн
Вĕсемпе... инçете-инçете... вĕçнĕçем, – тесе
мăнукне ачашлать.

Елена Николаевăпа Валентина Егорова спортсменсене, Андриян Николаев космонавта халалланă сăвăра автор тăван халăх ятне упрасси, чысласси чăваш ывăл-хĕрĕн тĕп тивĕçĕсенчен пĕри пулнине туйтарать.

"Атте-анне халалĕ – Раççейĕмĕр вăй-халĕ, Олимп вăййин медалĕ, кун-çулăмăр сунталĕ", – теççĕ Чăваш çĕрĕн паттăрĕсем.

Поэзире салтак сăввисемпе палăрнă Юрий Сементер пултарулăхĕнче Тăван çĕршыв, анне сăнарĕсем уйрăмах чĕрĕ, чун тĕпĕнчен тухакан шухăш-кăмăлпа чăнлăхлă.

"Шĕнкрен" балладăри Марьяппа – сăнĕ-пуçĕпе илемлĕ, пăрчкан пек йăрă, ĕçчен те пултаруллă, нимĕнле йывăрлăх умĕнче пуç усман хастар чăваш хĕрарăмĕ. Янтуш Яккăвне качча тухса Шупашкарта çемье çавăрать, заводра ĕçлет. Çамрăк мăшăрăн ывăл çуралать.

Саватер – шкулта паллă пионер, ăсĕпе те, ĕçĕпе те яланах малта пулса вĕрентекенсене, ашшĕ-амăшне савăнтарать. Анчах çав телейлĕ пурнăçа хăрушă вăрçă татать. Янтушов Якку фронта каять. Марьяппа станок умĕнче канăçа пĕлмесĕр патрон тăвать. Çĕнтерĕве çывхартассишĕн ырми-канми тăрăшнăшăн Сталин грамотине тивĕçет.

"Фронта ытларах шĕнкрен памалла,
Фашиста часрах тытса чармалла" – текен
тĕллевпе пурăнаканскер, пĕррехинче упăшки вилни çинчен хура хут илет.
Инкек яланах синкек çумĕнче,
Синкек яланах инкек хыçĕнче,
Саватерĕн те ят тухать кĕçех,
Вуннăмĕш класран Сталинград патне
Шăпа çитерет чăваш ачине.

Юратнă тĕпренчĕкĕ тăван киле чипер таврăннине курас ĕмĕтпе амăшĕ смена вĕçĕнче тата вунă патрон тăвать.

Тан мар çапăçура Саватерпе нимĕç тытăçса ÿкеççĕ, ишĕлнĕ çуртри тĕттĕмре ылмашăннă автомачĕсемпе пĕр-пĕрне пĕр харăс переççĕ. Çакăнта пулса иртет те тĕнче трагедийĕ:

Ырă шухăшпа тунă патронпа,
Амăшĕн алли хунă пульăпа
Ывăлĕ çапла ик куçне хупать...

Çĕр чăтайми йывăр хуйхă тÿсме тивет Марьяппан. Поэма-балладăра пурнăç хĕлхемне сÿнтерекен тĕрлĕ хĕç-пăшал шухăшласа тупса этем этеме пĕтернине хирĕç шăрçаланнă йĕркесем те аннесен, мирлĕ халăхăн чун ыратăвĕпе çыхăннă.

Каласам, этем, мĕн çитмест сана,
Хăвăн ăсупах пĕтерен хăвна,
Хăвăн ĕçÿпех сăтăрлан хăвна,
Хăвăн аллупах эс пăван мăйна?

Патриотлăх теми "Хушка" халапри ĕçчен чăвашăн сĕтлĕ, ăратлă ĕни урлă сăнланни уйрăмах хăйне евĕрлĕ. Мускаври куравра ылтăн медале тивĕçнĕ Хушкапа унăн хисеплĕ хуçин Татюк аппан киле килес çулне вăрçă вучĕ пÿлет. Иккĕшĕ те пĕр-пĕринчен çухалаççĕ. Хушка хăй пĕчченех Шупашкар еннелле çул тытать. Муром, Чулхула вăрманĕсем витĕр утса тем те пĕр курнăскер, вăл чăтлăхра тĕл пулнă тăшмана та тĕп тума пултарать.

Фашиста Хушка таптарĕ
Ик патвар урипеле,
Чăрмаларĕ, пăталарĕ
Шĕвĕр мăйракипеле.

Халăх сăмахлăхĕн сĕткенĕпе тулнă поэзи çĕнĕ сĕмсемпе, çĕнĕ сăнлăхсемпе пуянланса пыни кĕнекере куçкĕрет. Чăвашла кĕвĕ-çемĕре туптаннă ăста лирикăн сăвви-юрринче "чечек хĕвеле ыталать", "шур юр пикенет шурă çип пĕтĕрме", "уйра пин пучах алран-ал тытăнать", "хаваслă çил ыраш пуссин хут купăсне калать"... Пĕтĕмпех – юрату мехелĕпе... Юрату хăватлă. Юрату асамлă. Пĕр çиçсессĕн çиçĕм канлĕхне памасть. "Виçĕ ыйту" сăвăра лирикăллă герой чĕлхеçĕрен, апостолтан, президентран ыйтать: "Чăваш падежĕсен шутне хăçан кĕртетĕн юрату падежĕ?" "Хăçан-ши юрату ячĕпеле ятарласа Евангели хыватăн?" "Хăçан пулать-ши юрату министрĕ?"

Таса юратупа çирĕп туслăхăн чикки çук теççĕ, анчах мĕн тăвăн – пурнăç тинĕсĕ тикĕс мар. Этем кăмăлĕн тÿнтер енĕсем – ултавпа суя, вăрăпа пуйма ĕмĕтленни, таса çынна тăшман вырăнне хурса пăрпа лартса яни, вăрттăн йĕрлекен "юлташсем" – паянхи пурнăç ÿкерчĕкĕсем. Вĕсене сăвăç сиввĕн питлесе,

Ĕненнĕ, шаннă çыннăн çăхавне
Ӳпкевсĕр йышăнатăп.
Çуначĕ çуннă чунăн çункавне
Хам ăшăмра усратăп, – тесе пĕлтерет.

Тепĕр хăрушă тăшман – этем сывлăхне хавшатакан-ни, пурнăçа вăхăтсăр татаканни – эрех. Ӑна пурте саваççĕ, хÿхĕм сăмах каласа "Сывлăхшăн!" тесе ĕçеççĕ. "Эрех такмакĕсенче" ун пеккисене çапла каланă :

Пĕл çĕр çинче чăн-чăн çынла утма,
Пĕл кăйкăр пек яш-кĕрĕмле вĕçме.
Çакна та тивĕç асăнта тытма:
Çиме пĕлнĕ пекех эс пĕл ĕçме.

Юрий Сементер поэзийĕ пурнăçа тĕрлĕ енлĕн сăнлать, вулакан кăмăл-туйăмне хускатса тарăн шухăша ярать, пурăнма, юратма хавхалантарать. Чăвашсар çыравçин произведенийĕсем нумай халăхăн илемлĕ литературин çÿпçине кĕнĕ. Вĕсене Раççейри, тĕнчери çирĕм ытла чĕлхене куçарнă.

Сăмаха вĕçленĕçемĕн çакна каласа хăварас килет. Пурнăç пулăмĕсем çине кун-çул тÿпинчен пăхакан поэт çут çанталăка та, çынпа çын хутшăнăвĕсене те, туслăхпа юратăва та философилле шухăш-туйăмпа пахалать. Чăвашлăх çинчен каланă йĕркесем çĕнĕлле сулăмпа янăраççĕ, чун сипетлĕхĕ пирки çырнă чухне те сăвăç пĕр хăйне кăна тивĕçлĕ шухăш-туйăм çемми тупать. Шăпах çакăнта пурăнать те поэт хевти.

Альбина Васильева

Васильева, А. Поэт хевти : [Юрий Сементер çырнă "Хуркайăк çулĕ" кĕнеки çинчен] / Альбина Васильева // Тăван Атăл. – 2004. - № 5. – С. 71-72.